همه چیز درباره دیسک کمر

دیسک کمر چیست؟
دیسک کمر، که در اصطلاح پزشکی با عنوان فتق دیسک کمری (Lumbar Disc Herniation) شناخته می‌شود، یکی از شایع‌ترین و آزاردهنده‌ترین مشکلات ستون فقرات است که سالانه میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را درگیر می‌کند. این عارضه می‌تواند زندگی روزمره فرد را به شدت مختل کرده و با درد، بی‌حسی و ضعف عضلانی همراه باشد. درک صحیح از ساختار ستون فقرات، علل، علائم و روش‌های درمانی دیسک کمر برای پیشگیری، تشخیص به موقع و مدیریت موثر این بیماری حیاتی است.

۱. ستون فقرات و دیسک‌های بین مهره‌ای: ساختار و عملکرد

ستون فقرات، شالوده اصلی بدن انسان، از ۳۳ مهره تشکیل شده است که در پنج ناحیه گردن، سینه، کمر، خاجی و دنبالچه تقسیم‌بندی می‌شوند. در ناحیه کمری، پنج مهره بزرگ‌تر (L1 تا L5) قرار دارند که بیشترین وزن و فشار را تحمل می‌کنند.

دیسک‌های بین مهره‌ای، صفحات غضروفی انعطاف‌پذیری هستند که بین هر دو مهره قرار گرفته‌اند. این دیسک‌ها دو نقش حیاتی دارند:
1. ضربه‌گیری (Shock Absorber): همانند کمک‌فنر، ضربه‌های وارده به ستون فقرات ناشی از راه رفتن، دویدن یا پریدن را جذب کرده و از آسیب به مهره‌ها و مغز جلوگیری می‌کنند.
2. قابلیت حرکت (Flexibility): امکان خم شدن، چرخش و حرکت ستون فقرات به جهات مختلف را فراهم می‌آورند.

هر دیسک از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
حلقه لیفی (آنولوس فیبروزوس - Annulus Fibrosus): لایه بیرونی و سخت که از رشته‌های فیبری محکم تشکیل شده است و هسته داخلی را احاطه می‌کند.
هسته ژلاتینی (نوکلئوس پولپوزوس - Nucleus Pulposus): مرکز نرم، ژلاتینی و پرآب دیسک که خاصیت ارتجاعی آن را تأمین می‌کند.

فتق دیسک کمر زمانی رخ می‌دهد که به دلیل فشار یا آسیب، بخش بیرونی (حلقه لیفی) دچار ترک یا پارگی شده و هسته ژلاتینی از آن بیرون زده یا برآمده شود. این بیرون‌زدگی به ریشه‌های عصبی نزدیک یا حتی نخاع فشار وارد کرده و منجر به بروز علائم عصبی و دردناک می‌شود. شایع‌ترین سطوح درگیری در ناحیه کمری، دیسک‌های L4-L5 و L5-S1 هستند.

۲. علل و عوامل خطر دیسک کمر

علت اصلی فتق دیسک، معمولاً ترکیبی از تحلیل رفتن دیسک با افزایش سن و فشار مکانیکی ناشی از فعالیت‌های روزمره است. برخی از مهم‌ترین دلایل و عوامل خطر عبارتند از:

افزایش سن (تحلیل دیسک): با گذر زمان، دیسک‌ها آب و خاصیت ارتجاعی خود را از دست می‌دهند و مستعد پارگی می‌شوند. این فرآیند معمولاً پس از سن ۳۰ سالگی آغاز می‌شود.
بلند کردن نادرست اجسام سنگین: خم شدن از کمر به جای زانوها و بلند کردن یا حمل اجسام سنگین با چرخش ناگهانی، فشار زیادی به دیسک‌ها وارد می‌کند.
وزن بیش از حد (چاقی): اضافه وزن، به خصوص در ناحیه شکم، فشار دائمی و مضاعفی بر دیسک‌های کمری وارد می‌آورد.
سبک زندگی کم‌تحرک: ضعف عضلات مرکزی (شکم و کمر) حمایت لازم از ستون فقرات را کاهش داده و خطر آسیب را افزایش می‌دهد.
نشستن طولانی‌مدت و نادرست: حفظ یک وضعیت نامناسب برای مدت طولانی (مانند پشت میز کار یا رانندگی) فشار زیادی به دیسک‌های پایین کمر تحمیل می‌کند.
ژنتیک و سابقه خانوادگی: استعداد ابتلا به مشکلات دیسک می‌تواند ارثی باشد.
سیگار کشیدن: نیکوتین جریان خون به دیسک‌ها را کاهش داده و باعث تسریع فرآیند تحلیل و خشکی دیسک می‌شود.
آسیب‌های ناگهانی: ضربه مستقیم به کمر یا سوانح رانندگی.

۳. علائم و نشانه‌های دیسک کمر

شدت و نوع علائم به محل فتق دیسک و میزان فشار وارده بر عصب بستگی دارد. برخی از شایع‌ترین علائم شامل موارد زیر هستند:

کمردرد: ممکن است از درد خفیف تا درد شدید و تیز در ناحیه کمر متغیر باشد.
درد سیاتیک (رادیکولوپاتی): شایع‌ترین علامت، دردی است که از ناحیه باسن شروع شده و به پشت ران، ساق پا و حتی کف پاها تیر می‌کشد. این درد معمولاً با سرفه، عطسه، نشستن طولانی و خم شدن تشدید می‌شود.
بی‌حسی یا گزگز (پارستزی): احساس سوزن سوزن شدن، خواب رفتگی یا کرختی در ناحیه باسن، ران، ساق یا پاها در مسیر عصبی که تحت فشار است.
ضعف عضلانی: کاهش قدرت در یک یا هر دو پا، که ممکن است راه رفتن یا ایستادن را دشوار کند.
کاهش رفلکس‌ها: کاهش یا از بین رفتن رفلکس‌های تاندونی عمقی در پاها.
علائم هشدار جدی (اورژانسی): در موارد نادر و شدید، اگر فتق دیسک به بخش مرکزی اعصاب (سندرم دم اسبی) فشار وارد کند، علائم زیر بروز می‌کند که نیاز به مداخله فوری پزشکی دارد:
بی‌حسی در ناحیه زین اسبی (اطراف مقعد، پرینه و ران داخلی).
اختلال در عملکرد مثانه و روده (عدم کنترل ادرار یا مدفوع).
ضعف شدید و ناگهانی در هر دو پا.

۴. تشخیص دیسک کمر

تشخیص معمولاً با ترکیبی از بررسی شرح حال بیمار، معاینه فیزیکی و آزمایش‌های تصویربرداری صورت می‌گیرد:

معاینه فیزیکی: پزشک با انجام تست‌های حرکتی (مانند بالا بردن پای مستقیم)، ارزیابی رفلکس‌ها، قدرت عضلانی و حس لامسه، محل عصب آسیب‌دیده را مشخص می‌کند.
تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI): دقیق‌ترین روش تصویربرداری برای مشاهده دیسک‌ها، نخاع و ریشه‌های عصبی. MRI می‌تواند محل و شدت فتق دیسک را به وضوح نشان دهد.
سی‌تی اسکن (CT Scan): در برخی موارد برای مشاهده ساختار استخوانی و مهره‌ها استفاده می‌شود.
نوار عصب و عضله (EMG/NCS): برای ارزیابی میزان آسیب و اختلال عملکرد ریشه‌های عصبی و عضلات درگیر.

۵. روش‌های درمان دیسک کمر

خوشبختانه، بیش از ۹۰ درصد موارد فتق دیسک کمر با روش‌های درمانی غیرجراحی و محافظه‌کارانه طی چند هفته تا چند ماه بهبود می‌یابند.

الف) درمان‌های غیرجراحی (محافظه‌کارانه):

استراحت نسبی و اصلاح فعالیت‌ها: پرهیز از فعالیت‌هایی که درد را تشدید می‌کنند، اما نه استراحت مطلق و طولانی‌مدت.

دارو درمانی:
داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): برای کاهش درد و التهاب (مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن).
شل‌کننده‌های عضلانی: برای کاهش اسپاسم عضلانی.
داروهای ضد درد عصبی: برای دردهای شدید و مزمن عصبی (مانند گاباپنتین یا پرگابالین).
فیزیوتراپی: هسته اصلی درمان غیرجراحی، شامل:
تمرینات کششی و تقویتی (به ویژه عضلات مرکزی یا Core) برای حمایت از ستون فقرات.
تکنیک‌های دستی و مانیپولاسیون.
استفاده از گرما، سرما و دستگاه‌های الکتروتراپی (مانند تنس).
تزریقات ستون فقرات:
تزریق استروئید اپیدورال: تزریق داروهای ضدالتهاب قوی به فضای اطراف اعصاب آسیب‌دیده برای کاهش التهاب و تسکین درد.

ب) درمان جراحی:

جراحی تنها در صورتی توصیه می‌شود که:
1. علائم شدید عصبی (مانند ضعف پیشرونده یا سندرم دم اسبی) وجود داشته باشد.
2. درد شدید علیرغم ۶ تا ۱۲ هفته درمان محافظه‌کارانه بهبود نیابد.

رایج‌ترین روش‌های جراحی عبارتند از:
دیسککتومی (Discectomy): برداشتن بخش بیرون‌زده دیسک که بر عصب فشار وارد می‌کند. این جراحی می‌تواند به صورت میکرودیسککتومی (با حداقل تهاجم و برش کوچک) انجام شود.
لامینکتومی: برداشتن بخشی از استخوان مهره (لامینا) برای باز کردن فضای کانال نخاعی و کاهش فشار بر عصب.
فیوژن ستون فقرات: در موارد ناپایداری شدید، دو یا چند مهره با استفاده از پیوند استخوانی و ابزارهای فلزی به هم جوش داده می‌شوند.

۶. پیشگیری از دیسک کمر

با رعایت چند نکته ساده در سبک زندگی، می‌توان به طور موثری خطر ابتلا به دیسک کمر را کاهش داد:

حفظ وزن مناسب: کاهش وزن اضافی، فشار وارده بر دیسک‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد.
تقویت عضلات مرکزی بدن: انجام منظم تمرینات تقویتی برای عضلات شکم و پشت، مانند پیلاتس و یوگا، حمایت از ستون فقرات را افزایش می‌دهد.
رعایت اصول صحیح بلند کردن اجسام: همیشه هنگام بلند کردن اجسام، زانوها را خم کنید، کمر را صاف نگه دارید و اجازه دهید پاها بار اصلی را تحمل کنند. هرگز هنگام بلند کردن بار، کمر خود را نچرخانید.
اصلاح وضعیت نشستن و ایستادن (پوسچر):
هنگام نشستن، از صندلی ارگونومیک با پشتیبانی مناسب از قوس کمر استفاده کنید.
هر ۳۰ تا ۶۰ دقیقه از جای خود بلند شوید و حرکات کششی انجام دهید.
هنگام ایستادن، وزن خود را به طور مساوی روی هر دو پا تقسیم کنید.
ورزش منظم: فعالیت‌های ایروبیک کم‌فشار مانند پیاده‌روی و شنا برای حفظ سلامت عمومی ستون فقرات مفید هستند.
ترک سیگار: برای بهبود خون‌رسانی و حفظ سلامت دیسک‌ها.

نتیجه‌گیری

دیسک کمر یک عارضه شایع است که معمولاً ناشی از فرسایش تدریجی و فشارهای مکانیکی نامناسب است. در حالی که علائم می‌تواند بسیار دردناک باشد، اکثر موارد با تمرکز بر درمان‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی، دارو درمانی و اصلاح سبک زندگی به خوبی مدیریت می‌شوند. آگاهی از اصول پیشگیری، به ویژه در مورد وضعیت صحیح بدن و تکنیک‌های بلند کردن اجسام، کلید اصلی حفظ سلامت ستون فقرات و جلوگیری از عود این بیماری است. در صورت مشاهده علائم شدید یا ماندگار، مشورت با پزشک متخصص ارتوپد یا جراح مغز و اعصاب برای تشخیص دقیق و انتخاب بهترین مسیر درمانی ضروری است.

برای خرید و انتخاب کفشهای اورجینال مناسب دیسک کمر کلیک کنید