زانو ضربدری چیست؟
زانوی ضربدری (ژنووالگوم)
زانوی ضربدری، که در اصطلاح پزشکی به آن "ژنووالگوم" (Genu Valgum) گفته میشود، یکی از شایعترین ناهنجاریهای اسکلتی در اندام تحتانی است. این عارضه با نزدیک شدن زانوها به یکدیگر و ایجاد فاصله بین مچ پاها (قوزکهای داخلی) هنگام ایستادن مشخص میشود. در یک فرد با ساختار طبیعی، هنگام ایستادن و در کنار هم قرار دادن زانوها، مچ پاها نیز باید تقریباً در تماس یا با فاصله بسیار کمی از هم باشند. زانوی ضربدری میتواند بر الگوی راه رفتن، توزیع وزن، و سلامت طولانی مدت مفاصل تأثیر بگذارد.
بخش اول: تعریف و شناخت زانوی ضربدری
تعریف بالینی
ژنووالگوم یک دفورمیتی در صفحه فرونتال است که در آن، محور مکانیکی استخوان ران (فمور) و ساق پا (تیبیا) دچار انحراف میشود. به عبارت دیگر، زاویهای که ساق پا با استخوان ران میسازد، به سمت بیرون (والگوس) افزایش مییابد. این زاویه غیرطبیعی باعث میشود زانوها به خط وسط بدن نزدیکتر شوند و قوزکهای داخلی از هم دور بمانند.
شیوع و روند طبیعی رشد
توجه به این نکته ضروری است که زانوی ضربدری در دوران رشد کودکان، به ویژه در سنین ۳ تا ۵ سالگی، اغلب یک پدیده فیزیولوژیک و بخشی طبیعی از روند تکاملی اسکلت است. آمارهای پزشکی نشان میدهد که بخش عمدهای از این موارد (حدود ۹۹ درصد) تا سن ۷ یا ۸ سالگی به صورت خود به خود و بدون نیاز به درمان خاصی برطرف میشوند و محور طبیعی اندام تحتانی باز میگردد. در صورتی که این ناهنجاری پس از این سنین باقی بماند یا شدت یابد، به عنوان یک عارضه پاتولوژیک تلقی شده و نیازمند بررسی و درمان است.
بخش دوم: علل ایجاد زانوی ضربدری (ژنووالگوم)
علل ژنووالگوم را میتوان به دو دسته کلی تقسیم کرد: علل فیزیولوژیک (طبیعی در سن رشد) و علل پاتولوژیک (ناشی از بیماری یا آسیب).
۱. علل فیزیولوژیک (شایع در کودکان):
روند طبیعی رشد: همانطور که ذکر شد، این حالت در سنین پیش دبستانی رایج است و با رشد طبیعی استخوانها اصلاح میشود.
۲. علل پاتولوژیک (نیازمند توجه درمانی):
بیماریهای استخوانی و متابولیک:
راشیتیسم (نرمی استخوان): کمبود ویتامین D، کلسیم و فسفات که منجر به ضعیف شدن استخوانها و تغییر شکل آنها، بهویژه در صفحات رشد میشود.
اسکوروی: کمبود ویتامین C که به ناهنجاریهای استخوانی میانجامد.
بیماریهای ژنتیکی یا اختلالات دیسپلاستیک (مانند Multiple Epiphyseal Dysplasia).
آسیبهای استخوانی و مفصلی:
صدمه به صفحه رشد: آسیب دیدن یا عفونت در صفحات رشد استخوانی اطراف زانو در دوران کودکی.
شکستگیهای بدجوش خورده: بد جوش خوردن شکستگیهای انتهایی استخوان ران یا فوقانی استخوان درشت نی.
پارگی رباطهای زانو: بهویژه رباطهای جانبی داخلی که میتواند به بیثباتی و تغییر تراز زانو منجر شود.
عوامل مکانیکی و سبک زندگی:
چاقی و وزن اضافی: وزن زیاد فشار مضاعفی بر مفاصل زانو وارد کرده و میتواند وضعیت زانوی ضربدری را تشدید کند.
اختلال در تعادل عضلانی: ضعف برخی عضلات (مانند عضلات همسترینگ و باسن) و سفتی عضلات دیگر (مانند نوار ایلیوتیبیال) میتواند به تغییر محور مکانیکی کمک کند.
الگوی نشستن نامناسب: برخی متخصصان نشستن به حالت قورباغهای یا "W" در کودکان را یکی از عوامل تشدیدکننده میدانند.
بیماریهای التهابی و تخریبی:
آرتروز (استئوآرتریت): سایش و تخریب مفصل زانو، بهویژه در بزرگسالان.
بخش سوم: علائم بالینی و تشخیص
تشخیص ژنووالگوم معمولاً با معاینه فیزیکی آغاز میشود، اما برای ارزیابی دقیق شدت و علت، ممکن است نیاز به اقدامات تشخیصی دیگر باشد.
علائم اصلی:
ظاهر فیزیکی: نزدیک بودن یا تماس زانوها به یکدیگر و وجود فاصله قابل توجه بین قوزکهای داخلی مچ پا هنگام ایستادن در حالی که زانوها کنار هم هستند (این فاصله با خطکش یا گونیامتر اندازهگیری میشود).
درد: درد مزمن در ناحیه زانو (بهخصوص در قسمت داخلی)، ران یا قوزک پا به دلیل توزیع غیرطبیعی فشار.
تغییر الگوی راه رفتن (Gait): الگوی راه رفتن نامناسب که ممکن است با برخورد زانوها به هم همراه باشد و باعث عدم تعادل شود.
خستگی زودهنگام: ضعف در فعالیتهایی مانند دویدن یا ایستادن طولانی مدت و احساس خستگی سریع.
صافی کف پا: ژنووالگوم اغلب با صافی کف پا همراه است، زیرا فشار بیشتری بر لبه داخلی پا وارد میشود.
ساییدگی نامتقارن کفش: فرسودگی بیشتر در قسمت داخلی کفش.
بیثباتی کشکک: تمایل استخوان کشکک به سمت خارج و در رفتگیهای مکرر.
روشهای تشخیص:
معاینه فیزیکی: اندازهگیری فاصله بین قوزکهای داخلی و ارزیابی زوایای مفاصل.
تصویربرداری (رادیوگرافی): گرفتن عکس رادیولوژی از کل اندام تحتانی در حالت ایستاده (Full-Length Standing Alignment View) برای اندازهگیری دقیق زوایای مفصل و تعیین محور مکانیکی استخوانها.
آزمایش خون: در صورت شک به علل متابولیکی مانند راشیتیسم، برای بررسی سطح ویتامین D و کلسیم.
اسکن کف پا: برای ارزیابی نحوه توزیع فشار و تشخیص صافی کف پای همراه.
بخش چهارم: عوارض و پیامدهای طولانی مدت
در صورت عدم درمان یا باقی ماندن ناهنجاری تا سنین بزرگسالی، ژنووالگوم میتواند عوارض جدی ایجاد کند:
آرتروز زودرس (استئوآرتریت): توزیع نابرابر فشار در مفصل زانو باعث سایش بیش از حد غضروفها، بهویژه در قسمتهای خارجی مفصل، شده و زمینه را برای آرتروز زودرس فراهم میکند.
درد مزمن: سایش غیرطبیعی و فشار به بافتهای نرم و رباطها منجر به دردهای مزمن در زانو، لگن و کمر میشود.
اختلال در عملکرد ورزشی: کاهش توانایی در دویدن، پریدن و حفظ تعادل.
کمردرد: تغییر در محل مرکز ثقل بدن و الگوی راه رفتن میتواند فشار غیرطبیعی بر ستون فقرات وارد کرده و باعث کمردردهای مزمن شود.
مشکلات ثانویه مچ پا: در برخی موارد، ناهنجاری به مچ پا نیز گسترش یافته و باعث مشکلاتی مانند التهاب و درد در قوزک پا میشود.
بخش پنجم: روشهای درمان و پیشگیری
درمان ژنووالگوم بسته به سن بیمار، علت زمینهای، و شدت ناهنجاری متفاوت است.
۱. درمانهای غیرجراحی (محافظهکارانه):
مدیریت وزن: کاهش وزن در افراد چاق برای کم کردن فشار وارده بر مفاصل زانو از اهمیت بالایی برخوردار است.
اصلاح کمبودهای تغذیهای: در موارد ناشی از راشیتیسم یا سوء تغذیه، مصرف مکملهای ویتامین D و کلسیم یا سایر مکملها تحت نظر پزشک ضروری است.
استفاده از ارتزها (بریس و کفش طبی):
کفش و کفی طبی: در کودکان و بزرگسالان مبتلا به صافی کف پا یا تغییر توزیع فشار، کفیهای طبی سفارشی برای تراز کردن پا و توزیع مناسبتر وزن تجویز میشوند.
بریسهای زانو: در برخی موارد شدیدتر در کودکان در حال رشد برای هدایت استخوان به سمت تراز صحیح استفاده میشود.
حرکات اصلاحی و فیزیوتراپی: تمرینات ورزشی نقش بسیار مهمی در درمان غیرجراحی دارند. هدف این تمرینات عبارت است از:
تقویت عضلات: تقویت عضلات ضعیف، به ویژه عضلات ران داخلی (نیم وتری و نیم غشایی) و عضلات دورکننده و بازکننده مفصل لگن (باسن).
کشش عضلات: کشش عضلات سفت، مانند نوار ایلیوتیبیال و عضلات پشت ران و ساق پا.
بهبود الگوی راه رفتن: آموزش الگوهای حرکتی صحیح برای راه رفتن و انجام فعالیتها.
۲. درمان جراحی:
درمان جراحی تنها در موارد شدید، پیشرونده، یا در بیمارانی که با درمانهای غیرجراحی بهبود نیافتهاند، ضروری است.
در کودکان:
جراحی رشد هدایت شده (Guided Growth Surgery): با قرار دادن یک صفحه فلزی کوچک (پلاک هشت) در اطراف صفحه رشد در قسمت داخلی زانو، رشد را در آن سمت کند کرده و به استخوان اجازه میدهد به تدریج تراز صحیح خود را بازیابد.
در نوجوانان و بزرگسالان:
استئوتومی (Osteotomy): جراحی اصلاحی که طی آن، استخوان (معمولاً استخوان ران یا درشت نی) در نزدیکی زانو بریده شده و در زاویه صحیح قرار گرفته و با پیچ و پلاک ثابت میشود تا محور مکانیکی اندام تصحیح شود.
پیشگیری
اگرچه نمیتوان از ژنووالگوم فیزیولوژیک جلوگیری کرد، اما برای کاهش خطر ابتلا به نوع پاتولوژیک یا تشدید آن، اقدامات زیر توصیه میشود:
تغذیه مناسب: تأمین کافی ویتامین D، کلسیم و سایر مواد معدنی مورد نیاز برای سلامت استخوانها.
حفظ وزن ایدهآل: کنترل وزن برای جلوگیری از اعمال فشار زیاد بر زانوها.
تشویق به فعالیتهای فیزیکی صحیح: ورزش منظم برای تقویت عضلات اطراف زانو و لگن.
اجتناب از الگوهای نشستن نامناسب: به ویژه در کودکان، از نشستن به حالت "W" باید خودداری شود.
نکته پایانی
زانوی ضربدری یک اختلال قابل درمان است که در صورت تشخیص زودهنگام و پیگیری دقیق برنامه درمانی، به ویژه حرکات اصلاحی، میتوان از عوارض طولانی مدت آن جلوگیری کرد. در صورت مشاهده هرگونه انحراف در تراز زانو، مشورت با یک متخصص ارتوپد یا فیزیوتراپیست برای ارزیابی دقیق و تعیین بهترین مسیر درمانی ضروری است.
برای خرید و انتخاب کفشهای اورجینال مناسب زانو ضربدری کلیک کنید
